The Lancet Commission on Global Mental Health and Sustainable Development คือ การสังเคราะห์องค์ความรู้ที่ครอบคลุมด้านสุขภาพจิตเพื่อกระตุ้นการดำเนินการเพื่อพัฒนา โดยเป็นการรวมตัวกันของผู้เชี่ยวชาญในด้านสุขภาพจิตจากทั่วโลกเพื่อประเมินวาระสุขภาพจิตระดับโลกในบริบทของเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน (SDGs) ในเอกสารที่เผยแพร่เมื่อปี 2018

The Commission ได้นำเสนอข้อเสนอแนะในการดำเนินการเพื่อความก้าวหน้าของวาระสุขภาพจิตระดับโลกที่สอดคล้องและจะเป็นแรงผลักดันต่อการบรรลุเป้าหมาย SDGs ไปพร้อมกัน โดยส่วนหนึ่งของเนื้อหาก่อนไปถึงขั้นตอนการลงมือเพื่อสร้างความเปลี่ยนแปลง คือ การทำความเข้าใจปัจจัยของการมีสุขภาพจิตที่ดี ที่มีความซับซ้อนและหลากหลายและมีปฏิสัมพันธ์ระหว่างกันไปตลอดช่วงชีวิตของบุคคล เพื่ออธิบายว่าปัจจัยเหล่านี้ส่งผลต่อสุขภาพจิตอย่างไรและจะนำไปสู่การออกแบบกลไกการแก้ปัญหาที่เหมาะสมได้อย่างไร

SDG Updates ฉบับนี้ จึงอยากชวนทุกคนมาทำความเข้าใจปัจจัยสังคมกำหนดสุขภาพ (Social Deteminants of Mental Health) ที่มองผ่านบริบทเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน (SDGs) ตามที่ The Lancet Commission on Global Mental Health ได้นำเสนอ

ปัจจัยสังคมกำหนดสุขภาพจิต (Social Determinants of Mental Health)

ปัจจัยกำหนดทางสังคม (Social Determinants) คือ ปัจจัยทางสังคมและเศรษฐกิจหลายประการที่มีอิทธิพลต่อสุขภาพจิตของบุคคล เช่น การจัดตำแหน่งแห่งที่ตามโครงสร้างทางสังคมและเศรษฐกิจ (ความยากจนและความเหลื่อมล้ำทางรายได้) ที่ทำให้บางคนเสียเปรียบกว่าผู้อื่นตั้งแต่อยู่ในครรภ์ไปจนถึงวัยชรา การต้องเผชิญเหตุการณ์ร้ายในชีวิต (วิกฤตด้านมนุษยธรรมและความรุนแรงระหว่างบุคคล) และเงื่อนไขเฉพาะของความเปราะบางและความสามารถในการฟื้นกลับที่เป็นผลมาจากความแตกต่างของที่ทางในสังคมของแต่ละบุคคล

[อ่าน SDG Updates | ปัจจัยสังคมกำหนดสุขภาพ – เมื่อโครงสร้างทางสังคม เศรษฐกิจ และการเมือง กำหนดสถานะสุขภาพและอายุขัยของคุณไว้แล้วตั้งแต่ยังไม่เกิด ]

เป้าหมาย SDGs หลายเป้าหมายถูกกำหนดขึ้นอย่างชัดเจนเพื่อแก้ปัญหาปัจจัยทางสังคมเหล่านี้ และการดำเนินการเพื่อบรรลุเป้าหมายต่างๆ นั้นมีศักยภาพในการส่งเสริมสุขภาพจิตของประชาชนและลดช่วยภาระของความผิดปกติทางจิตระดับโลก (global burden of mental disorders) ที่ส่งผลกระทบอย่างมีนัยสำคัญต่อสุขภาพ และผลกระทบทางสังคมและเศรษฐกิจ และยังเป็นความพยายามในการลดความไม่เท่าเทียมในการกระจายตัวของความเจ็บป่วยทางจิตในกลุ่มคนทั่วโลกด้วย

ปัจจัยสังคมกำหนดสุขภาพจิต (Social Determinants of Healths) ประกอบด้วยองค์ประกอบ (domain) หลัก 5 ด้าน คือ 1) ลักษณะประชากร  (demographic) 2) สถานะทางเศรษฐกิจ (economic) 3) ละแวกที่อยู่อาศัย (neighborhood) 4) สถานการณ์ด้านสิ่งแวดล้อม (environmental events) และ 5) สังคมและวัฒนธรรม (social and cultural) ที่เป็นปัจจัยส่งผลต่อสุขภาพจิตของบุคคลทั้งในระดับใกล้ตัว (proximal) และในระดับไกลตัว (distal) ไปพร้อมกัน

• องค์ประกอบด้านลักษณะประชากร

ได้แก่ เพศ อายุ และเชื้อชาติ โดยผู้หญิงมีความเสี่ยงต่อความผิดปกติทางจิตที่พบบ่อย (common mental disorders) เช่น โรคซึมเศร้าและโรควิตกกังวลมากกว่าผู้ชาย ในขณะที่ผู้ชายมีความเสี่ยงต่อความผิดปกติทางจิตที่เกิดจากการใช้สารเสพติดมากกว่าผู้หญิง ซึ่งประเด็นนี้สัมพันธ์กับ SDG 5 (ความเท่าเทียมทางเพศ) อย่างยิ่ง

การศึกษาหลายชิ้นที่ผ่านมาได้แสดงให้เห็นว่า หากผู้หญิงถูกลดอำนาจทางเพศ (gender disempowerment) และต้องเผชิญอุปสรรคอื่นในชีวิตไปพร้อมกัน เช่น ความยากจน ความรุนแรงที่มีเหตุมาจากเพศสภาพ (gender-based violence) การล่วงละเมิดทางเพศ และความไม่มั่นคงด้านอาหาร จะยิ่งเป็นสาเหตุของการเกิดความผิดปกติทางจิตที่พบบ่อยในผู้หญิงมากขึ้นไปอีก

• องค์ประกอบด้านสถานะเศรษฐกิจ

ได้แก่ รายได้ ความมั่นคงทางอาหาร การมีงานทำ ความเหลื่อมล้ำด้านรายได้ และความตึงเครียดทางการเงิน ซึ่งสัมพันธ์กับ SDG 1 (ยุติความยากจน) SDG 2 (ขจัดความหิวโหย) SDG 8 (การเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจและงานที่ดี) SDG 9 (อุตสาหกรรม นวัตกรรม และโครงสร้างพื้นฐาน) และ SDG 10 (ลดความเหลื่อมล้ำ)

สถานะทางเศรษฐกิจที่แย่ลงมีความสัมพันธ์อย่างอิสระกับผลลัพธ์ด้านสุขภาพจิตที่ไม่พึงประสงค์มากมาย ทั้งความผิดปกติทางจิตที่พบบ่อย โรคจิต และการฆ่าตัวตาย ยิ่งไปกว่านั้นความยากลำบากทางเศรษฐกิจมีอิทธิพลต่อตลอดทั้งเส้นทางชีวิตของคน กล่าวคือ ตั้งแต่วัยเด็ก ความยากจนส่งผลร้ายต่อการพัฒนาการระบบประสาทและสุขภาพจิต และเด็กที่เกิดในครอบครัวที่มีฐานะทางเศรษฐกิจและสังคมต่ำกว่ามีความเสี่ยงต่อปัญหาสุขภาพจิตมากกว่าเมื่อก้าวสู่วัยผู้ใหญ่

ความเหลื่อมล้ำด้านรายได้ทำลายทุนทางสังคม สร้างวิตกกังวลต่อสถานการณ์ที่ไม่แน่นอน และเพิ่มความกดดันจากการเปรียบเทียบทางสังคม การวิเคราะห์งานวิจัยแบบ meta-analysis แสดงให้เห็นความสัมพันธ์ที่สอดคล้องกันระหว่างภาวะซึมเศร้าและความไม่มั่นคงทางรายได้ ซึ่งทำให้เห็นขัอกังวลของการกระจายทรัพยากรที่ไม่เท่าเทียมกันทั้งในและระหว่างประเทศที่เพิ่มสูงขึ้น

• องค์ประกอบด้านละแวกที่อยู่อาศัย

ได้แก่ สิ่งแวดล้อมสรรค์สร้าง (built environment) น้ำสะอาดและสุขอนามัย ที่อยู่อาศัย และโครงสร้างพื้นฐานในชุมชน ซึ่งสัมพันธ์กับ SDG 6 (น้ำสะอาดและสุขาภิบาล) SDG 7 (พลังงานสะอาดที่เข้าถึงได้) SDG 11 (เมืองและชุมชนที่ยั่งยืน) และ SDG 12 (การผลิตและการบริโภคที่ยั่งยืน)

ลักษณะของละแวกที่อยู่อาศัยมีอิทธิพลต่อสุขภาพจิตของประชากร เช่น ในบริบทของการขยายตัวของเมืองอย่างรวดเร็วทั่วโลก ผู้คนที่เป็นคนจนเมือง มีความสุ่มเสี่ยงล่อแหลมต่อการเผชิญกับปัญหาความรุนแรงและยาเสพติด และมีประสบการณ์ยากลำบากในการใช้ชีวิตในสลัมที่แออัด ส่งผลร้ายต่อสุขภาพจิตอย่างรุนแรง ในทางกลับกัน การอาศัยอยู่ในเมืองที่มีการวางผังเมืองอย่างดีสร้างประโยชน์ต่อสุขภาพจิต เช่น เพิ่มการเข้าถึงตลาดแรงงาน มีโอกาสในการศึกษาที่ดีขึ้น และสามารถหลีกหนีจากข้อจำกัดจากสังคมบางประการได้

• องค์ประกอบด้านสถานการณ์สิ่งแวดล้อม

ได้แก่ การต้องเผชิญกับความรุนแรง ภัยธรรมชาติ (ที่เป็นผลมาจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศด้วย) สงคราม และการย้ายถิ่น ซึ่งสัมพันธ์กับ SDG 13 (ต่อสู้การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ) และ SDG 16 (สันติภาพ ความยุติธรรม และสถาบันที่เข้มแข็ง)

หลายการศึกษาได้ระบุผลกระทบด้านสุขภาพจิตที่ไม่พึงประสงค์มากมายจากการต้องเผชิญสถานการณ์สิ่งแวดล้อมในแง่งลบ เช่น ภัยพิบัติ ที่ไม่ว่าจะเกิดขึ้นเพราะความขัดแย้งระหว่างคน หรือ เกิดจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ

บริบททางการเมือง เช่น ระบบการเมืองแบบเผด็จการ หรือระบบการเมืองที่ขาดความอดทนอดกลั้น ที่มักเกิดความขัดแย้ง รุนแรงบ่อยครั้ง เป็นตัวแปรที่สำคัญมากต่อประเด็นนี้ นอกจากนี้ยังมีหลักฐานเกิดขึ้นใหม่ที่แสดงให้เห็นว่า การบาดเจ็บจากประสบการณ์ที่กระทบกระเทือนจิตใจสามารถส่งต่อข้ามรุ่นได้ (intergenerational transmission of traumatic experiences) ตัวอย่างคือ กรณีที่เกิดขึ้นกับกลุ่มผู้หญิงในสาธารณรัฐประชาธิปไตยคองโกที่ต้องได้รับบาดแผลทางใจและความเครียดเรื้อรังยาวนานจากสงคราม

• องค์ประกอบด้านสังคมและวัฒนธรรม

ได้แก่ ทุนทางสังคม เสถียรภาพทางสังคม วัฒนธรรม การสนับสนุนทางสังคม และการศึกษา ปัจจัยเหล่านี้มีผลต่อสุขภาพจิตผ่านการจัดตำแหน่งแห่งที่ทางสังคมในระดับใกล้ตัว เช่น ชุมชนและครอบครัว ซึ่งสัมพันธ์กับ SDG 4 (การศึกษาที่มีคุณภาพ) เป็นอย่างมาก

การพัฒนาการเข้าถึงการศึกษาที่มีคุณภาพมีความสำคัญอย่างยิ่ง เพราะการศึกษาช่วยพัมนาศักยภาพความรู้คิดสำรองของสมอง (cognitive reserve) ป้องกันการเกิดความผิดปกติทางจิตที่เกิดขึ้นบ่อยและโรคสมองเสื่อม การศึกษาที่ดียังสามารถส่งผลต่อการดำเนินการตาม SDGs เป้าอื่นๆ ที่มีผลต่อสุขภาพจิต เช่น การเข้าถึงการศึกษาของบุคคล ช่วยเพิ่มโอกาสในการจ้างงานและลดความเหลื่อมล้ำด้านรายได้ รวมถึงลดความไม่เท่าเทียมทางเพศได้

วัฒนธรรมช่วยรักษาสุขภาพจิตผ่านการให้ความหมายและอัตลักษณ์ร่วมกัน และการสูญเสียอัตลักษณ์ทางวัฒนธรรม (ในบริบทของการย้ายถิ่นที่ถูกบังคับ หรือชุมชนคนพื้นเมือง) มีความสัมพันธ์กับผลลัพธ์สุขภาพจิตในทางลบ

ผลกระทบของปัจจัยทางสังคมที่มีต่อสุขภาพจิตเหล่านี้มักเกิดขึ้นผ่านครอบครัว ซึ่งอยู่ใกล้ตัวบุคคลที่สุด ดังนั้น ครอบครัวสามารถทั้งส่งเสริมสุขภาพจิตและความยืดหยุ่นทางจิตใจ (resilience) ของแต่ละบุคคลและสามารถเพิ่มความเสี่ยงต่อการเกิดปัญหาสุขภาพจิตได้เช่นกัน เพราะการเลี้ยงดูที่ไม่เหมาะสมและการทารุณกรรมเด็ก (รวมถึงการเห็นความรุนแรงในคู่รักจากผู้ปกครอง) จะส่งผลกระทบต่อสุขภาพจิตของเด็กอย่างรุนแรง และทำให้เกิดความผิดปกติทั้งในทันทีและในระยะยาว

องค์ประกอบของปัจจัยสังคมกำหนดสุขภาพเหล่านี้มักเกิดขึ้นเป็นกลุ่มก้อน ไม่แยกขาดจากกัน มีปฏิสัมพันธ์ระหว่างกัน และเสริมพลังกันอย่างซับซ้อน (syndemics) การรวมกันของปัจจัยทางสังคมกำหนดสุขภาพจิตอย่างน้อยสองปัจจัยจึงมีแนวโน้มที่จะสามารถระบุกลุ่มประชากรที่มีความเปราะบางสูงสุดต่อปัญหาสุขภาพจิตได้

ตัวอย่างเช่น หญิงสาวที่ตกเป็นเหยื่อของการพลัดถิ่นฐานหลังการเกิดสงครามหรือภัยธรรมชาติ (สถานการณ์สิ่งแวดล้อม) และใช้ชีวิตอยู่ด้วยความยากจน (สถานะเศรษฐกิจ) ต้องเผชิญความรุนแรงทางเพศ (ลักษณะประชากร) จะมีความเสี่ยงต่อการเกิดภาวะซึมเศร้า โรควิตกกังวล และการฆ่าตัวตายสูงมาก เช่นเดียวกับ คนหนุ่มสาวในเมืองที่ไร้งานทำ (สถานะเศรษฐกิจ) ต้องเผชิญกับความรุนแรงและการใช้สารเสพติด (ละแวกที่อยู่อาศัย) ก็มีความเสี่ยงสูงเช่นกัน ประชาชนในกลุ่มเสี่ยงเหล่านี้จึงจำเป็นต้องอยู่ในกลุ่มเป้าหมายของการกำหนดมาตรการแทรกแซงเพื่อแก้ปัญหาสุขภาพจิตในโครงการเพื่อการพัฒนาคุณภาพชีวิตหรือการช่วยเหลือต่างๆ

การดำเนินเพื่อจัดการปัจจัยสังคมกำหนดสุขภาพจิต

การดำเนินการเกี่ยวกับปัจจัยทางสังคมของสุขภาพจิตเป็นเรื่องจำเป็น เพราะการส่งเสริมสุขภาพจิตและความเป็นอยู่ที่ดี การป้องกันและรักษาความผิดปกติทางจิตและการใช้สารเสพติด จำเป็นต้องมีการดำเนินการใน SDGs ข้ออื่นๆ นอกจาก SDG 3 ร่วมไปด้วย The Commission ได้สรุปตัวอย่างการดำเนินการเพื่อปกป้องสุขภาพจิตและความเป็นอยู่ที่ดีตามเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืนที่เกี่ยวข้อง ดังนี้

• กำกับการแทรกแซงเพื่อบรรเทาความยากจนให้ผู้ที่มีความผิดปกติทางจิต
• ให้เงินสวัสดิการ (ในระดับรายได้ขั้นพื้นฐาน) สำหรับผู้ที่อยู่ในความยากจนสุดขีด
• ให้ความคุ้มครองทางการเงินแก่บุคคลและครอบครัวที่มีความผิดปกติทางจิต

• ดูแลให้เด็กและสตรีมีครรภ์ได้รับสารอาหารที่เพียงพอเพื่อพัฒนาการทางสมองอย่างเต็มที่
• ลดความชุกของโรคซึมเศร้าและโรควิตกกังวลผ่านการยกระดับความมั่นคงด้านอาหาร

• บูรณาการการส่งเสริมสุขภาพจิต การป้องกัน และการดูแลตลอดเส้นทางชีวิตภายในบริบทของความพยายามระดับชาติที่จะบรรลุหลักประกันสุขภาพถ้วนหน้า
• เปลี่ยนระบบการดูแลสุขภาพจิตจากเชิงสถาบันเป็นพื้นที่ของชุมชน
• พัฒนาและใช้กลยุทธ์ต่างๆ เพื่อการป้องกันการฆ่าตัวตาย
• ลดการใช้แอลกอฮอล์และสารออกฤทธิ์ทางประสาทที่เป็นอันตราย
• วินิจฉัยและรักษาความผิดปกติทางจิตที่เกิดจากการใช้สารเคมี

• จัดให้มีโครงการกระตุ้นพัฒนาการเด็กเล็กและการเตรียมความพร้อมก่อนเข้าโรงเรียน
• บูรณาการทักษะชีวิตในหลักสูตรของโรงเรียน
• ค้นหาเด็กที่มีความบกพร่องทางพัฒนาการและให้การช่วยเหลือด้านการศึกษาตั้งแต่เนิ่นๆ
• ปรับเปลี่ยนการศึกษาให้เหมาะกับความสามารถและความสนใจของเด็ก
• ให้การเรียนรู้ตลอดชีวิตแก่ผู้ที่มีความผิดปกติทางจิตเพื่อช่วยในการฟื้นตัว
• ให้การกระตุ้นการรู้คิด (cognitive) และการเรียนรู้แก่ผู้สูงอายุเพื่อป้องกันและจัดการภาวะสมองเสื่อม

• ป้องกันการใช้ความรุนแรงต่อผู้หญิงและเด็ก
• ทำให้แน่ใจว่าการให้บริการด้านสุขภาพจิตมีความอ่อนไหวต่อประเด็นทางเพศ (gender-sensitive) และมุ่งเน้นเฉพาะเพื่อแก้ไขปัญหาสุขภาพจิตของผู้หญิง เช่น ภาวะซึมเศร้าของมารดา และผลกระทบจาการเผชิญความรุนแรง
• เพิ่มการสนับสนุนให้ผู้ทำหน้าที่ดูแลซึ่งส่วนใหญ่เป็นผู้หญิง

• นำโปรแกรมการส่งเสริมและดูแลสุขภาพจิตไปใช้ในที่ทำงาน
• มีมาตรการแทรกแทรงทางสังคมและอาชีพ และให้การสนับสนุนแก่ผู้ที่มีความผิดปกติทางจิตและครอบครัว
• ให้ความช่วยเหลือแรงงานที่ได้รับผลกระทบจากเปลี่ยนแปลงของอุตสาหกรรม เช่น อุตสาหกรรมที่มีบทบาทของเทคโนโลยีเพิ่มมากขึ้น ความต้องการแรงงานคนน้อยลง

• ให้เงินสวัสดิการ (ในระดับรายได้ขั้นพื้นฐาน) สำหรับผู้ที่อยู่ในความยากจนสุดขีด
• ลดการตีตราและการเลือกปฏิบัติต่อบุคคลและครอบครัวที่มีความผิดปกติทางจิต
• ส่งเสริมและเพิ่มโอกาสในการเข้าสังคมแก่ผู้ที่มีความผิดปกติทางจิต

• สร้างสิ่งแวดล้อมสรรค์สร้างที่สามารถลดปัจจัยทางสังคมที่ส่งผลเสียต่อสุขภาพจิต
• ต้องมีการใช้สารเคมี เช่น ยาฆ่าแมลงอย่างปลอดภัย เพื่อป้องกันการเป็นพิษต่อระบบประสาท การทำร้ายตัวเอง และการฆ่าตัวตาย

• บูรณาการการการสนับสนุนทางจิตสังคมในความช่วยเหลือด้านมนุษยธรรมทั้งหมดที่เกี่ยวข้องกับภัยธรรมชาติและผลกระทบอื่นๆ จากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ
• รับฟังเสียงจากผู้ที่อยู่ในแวดวงด้านสุขภาพจิต เพื่อเน้นย้ำให้เห็นถึงความสำคัญของการดำเนินการเพื่อแก้ปัญหาการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ เพราะมีผลกระทบต่อสุขภาพจิต

• พัฒนาและดำเนินการตามกฎหมาที่มีความก้าวหน้าและมีความเกี่ยวข้องกับสุขภาพจิตและสิทธิมนุษยชน
• ป้องกันการกักขังผู้ที่มีความผิดปกติทางจิตในสถาบันต่างๆ เช่น เรือนจำและสถานดูแลเด็ก
• ดำเนินโครงการส่งเสริมและดูแลสุขภาพจิตในเรือนจำ

• แสดงผลกระทบของการดำเนินการแทรกแซงด้านสุขภาพจิตในภาคส่วนต่างๆ ที่เกี่ยวข้องกับเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน
• พัฒนาและทำให้การเป็นหุ้นส่วนเพื่อสร้างการเปลี่ยนแปลงวาระสุขภาพจิตระดับโลกมีความยั่งยืน

แปลและเรียบเรียงจาก The Lancet Commission on global mental health and sustainable development ดาวน์โหลดเอกสารฉบับเต็ม และศึกษาการดำเนินการอื่นๆ ได้ที่ globalmentalhealthcommission.org

Last Updated on มกราคม 12, 2022